Η αλιεία και η κατανάλωση θαλασσινών στο Καραμπουρνάκι
Tο Καραμπουρνάκι προσφέρει μια εξαιρετική ευκαιρία να παρακολουθήσει κανείς την εξέλιξη των αλιευτικών πρακτικών και της κατανάλωσης θαλασσινών στον Θερμαϊκό κόλπο κατά τους ιστορικούς χρόνους (8ος-5ος αι.π.Χ.), σε συνέχεια των προϊστορικών και πρωτοϊστορικών περιόδων, για τις οποίες υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία από άλλους οικισμούς της περιοχής (π.χ. Τούμπα, Αρχοντικό, ενδεικτικά Theodoropoulou 2007, 2008, Θεοδωροπούλου 2014, Βεροπουλίδου 2011, 2014, Βεροπουλίδου et al. 2015).
Στα πλαίσια μιας διαχρονικής προσέγγισης, φαίνεται ότι οι κάτοικοι του οικισμού στο Καραμπουρνάκι συνέχισαν μια μακρά παράδοση παράκτιας συλλογής ασπονδύλων, κυρίως στις αμμώδεις παραλίες και στα υφάλμυρα νερά των δελταϊκών ζωνών. Τα πρόσφατα δεδομένα από παράκτιους οικισμούς του 7ου-6ου αι. π.Χ. σε άλλες περιοχές του Αιγαίου φαίνεται να επιβεβαιώνουν την σημαντική θέση των θαλασσινών σε αυτή την περίοδο (για μια σύνθεση των δεδομένων και βιβλιογραφία, Theodoropoulou 2017). Στο Καραμπουρνάκι οι αλιευτικές και λοιπές συλλεκτικές δραστηριότητες ενδέχεται να επεκτείνονταν και σε άλλες υδρόβιες ζώνες, όπως σε ποτάμια, όπως έχει παρατηρηθεί και σε προγενέστερους οικισμούς της ευρύτερης περιοχής του Θερμαϊκού, παρότι τα δεδομένα είναι αρκετά πενιχρά σε σχέση με άλλα σύνολα της περιοχής.
Στο οστρεολογικό υλικό κυριαρχούν οι μπουρλίδες ή αχιβάδες (οικογένεια Cardiidae), ενώ δεν λείπουν άλλα είδη, κοινά και σήμερα στον Θερμαϊκό, όπως τα κυδώνια, τα χτένια, τα κέρατα, οι πορφύρες, οι καλόγνωμες, οι τελλίνες, οι σωλήνες, τα στρείδια, τα γαϊδουροπόδαρα. Στο υλικό έχουν εντοπιστεί και άλλα ασπόνδυλα, όπως σουπιές και καβούρια. Επίσης, αναγνωρίστηκε τουλάχιστον μια θύρα του μυδιού του γλυκού νερού.
Ενδιαφέρον έχει το μέγεθος και η συστηματικότητα της παράκτιας εκμετάλλευσης, όπως διαφαίνεται από τις ιδιαίτερα μεγάλες ποσότητες οστρέων που βρέθηκαν σε όλες τις ανασκαφικές τομές (Εικ.1). Ενδεικτικά, σε έναν μόνο λάκκο (τομή 22-84β) βρέθηκαν 926 θύρες του δίθυρου Cerastoderma glaucum, που ανήκαν σε τουλάχιστον 400 ολόκληρα μαλάκια (Τiverios et al. 2013). Οι μπουρλίδες είχαν συλλεγεί προσεκτικά, στοχεύοντας τα μεσαία και μεγαλύτερα μεγέθη, ώστε να αποδώσουν μεγαλύτερες ποσότητες φαγητού.
Είναι πιθανό ορισμένες από αυτές τις συσσωρεύσεις οστρέων να μην αποτελούν απορρίματα κατανάλωσης, αλλά να αντικατοπτρίζουν την πρακτική διατήρησης ορισμένων ποσοτήτων μέσα σε αγγεία με θαλασσινό νερό περιμένοντας την κατανάλωσή τους, όπως ίσως φανερώνει μια προσεκτική συγκριτική ανάγνωση των αρχαιολογικών δεδομένων (όστρεα, κεραμική, στρωματογραφία). Η μελέτη των ιχνών πάνω στα όστρεα δείχνει ότι επιλέγονταν διάφοροι τρόποι προετοιμασίας και κατανάλωσης, τόσο ωμή κατανάλωση έπειτα από άνοιγμα των διθύρων με κάποιο εργαλείο όσο και βράσιμο/άχνισμα.
Αν και η αξιοποίηση του κελύφους των μαλακίων είναι πιο σπάνια σε αυτούς τους αιώνες δεδομένης της προτίμησης άλλων πρώτων υλών, κυρίως μετάλλων, για την κατασκευή αντικειμένων (Theodoropoulou 2017, συγκρ. Theodoropoulou 2014), το Καραμπουρνάκι διασώζει ορισμένα ενδιαφέροντα παραδείγματα χρήσης των οστρέων ως κοσμήματα ή, συχνότερα, ως χρηστικά αντικείμενα (κουτάλες, λυχνάρια, κλπ.) (Εικ. 2,3). Στο υλικό βρέθηκαν και λίγα κλαδιά κοραλιού. (Εικ. 4)
Εκτός από τη συλλογή μαλακίων οι κάτοικοι του οικισμού εξασκούσαν και την αλιεία ψαριών, όπως φανερώνουν τα πολυάριθμα οστά ψαριών. Το υλικό καλύπτει μια ευρεία γκάμα αλιευμάτων, που ψαρεύονταν με ποικίλες μεθόδους και σε διαφορετικούς ψαρότοπους:
Το βασικό αλίευμα του οικισμού αποτελούσαν διαφορετικά είδη Σπαρίδων (τσιπούρα, σαργός, λιθρίνι, τσαούσης) μικρού μεγέθους (συχνά 10-20 εκ.), αλιευμένα με δίχτυα στα παράκτια ή και υφάλμυρα νερά κοντά στον οικισμό, όπως και κέφαλοι (λίζα) αλιευμένοι στους ίδιους βιότοπους. Η παράκτια θαλάσσια ζώνη αντιπροσωπεύεται και από μεγαλύτερα μοναχικά ψάρια, όπως το λαβράκι ή ο παντελής. Η παρουσία μεταναστευτικών ψάριων (τονάκι, κολιός), μαρτυρά μια εντελώς διαφορετική οργάνωση των αλιευτικών δραστηριοτήτων, σε πιο ανοιχτά νερά, ενδεχομένως έξω από τον Θερμαϊκό κόλπο, με διαφορετικό τύπο διχτυών και κυρίως σε μια εποχιακή βάση, η οποία προϋποθέτει καλή γνώση των εποχιακών συνηθειών αυτών των ψαριών. Κοντά τους ενίοτε ψαρεύονταν και καρχαρίες και σαλάχια, που είτε θα είχαν ψαρευτεί στα ρηχότερα νερά, είτε τυχαία κατά το ψάρεμα των ειδών ανοιχτής θαλάσσης. Τέλος, η παρουσία λιγοστών μικρών σπονδύλων της οικογένειας των Κυπρινιδών υποδηλώνει αλιεία σε κάποιο από τα ποτάμια της ευρύτερης περιοχής.
Συνοψίζοντας, το Καραμπουρνάκι σαφέστατα αποτελεί έναν οικισμό στραμμένο προς τη θάλασσα για την αναζήτηση διατροφικών πηγών, οι οποίες φαίνεται να κατείχαν σημαντική θέση τόσο στην καθημερινή οικονομία όσο και στην οργάνωση των δραστηριοτήτων των κατοίκων.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Βεροπουλίδου, Ρ. 2011. Όστρεα από τους οικισμούς του Θερμαϊκού κόλπου. Ανασυνθέτοντας την κατανάλωση των μαλακίων στη Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού (αδημ. διδ. διατρ. ΑΠΘ).
Veropoulidou, R. 2014. Molluscan exploitation in the Neolithic and Bronze Age communities at the former Thermaic Gulf, North Aegean, in G. Touchais, R. Laffineur & F. Rougemont (éds), Physis. L’environnement naturel et la relation homme-milieu dans le monde égéen protohistorique, Actes de la 14e Rencontre égéenne internationale, Paris 11-14 décembre 2012, AEGAEUM 37 (Annales liégeoises et PASPiennes d’archéologie égéenne), Peeters, Leuven, 415-424.
Βεροπουλίδου, Ρ., A. Crézieux, Τ. Θεοδωροπούλου, M. Cheylan, L. Garcia-Petit, & A. Gardeisen. 2015. Η αξιοποίηση των ζωικών πηγών στο Αρχοντικό Γιαννιτσών: στοιχεία περιβάλλοντος και οικονομίας, in Tο Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 25 (2011), 214-221.
Theodoropoulou, T. 2007. L’exploitation des ressources aquatiques en Egée septentrionale aux périodes pré- et protohistoriques (αδημ. διδ. διατρ. Université de Paris 1 Panthéon-Sorbonne).
Τheodoropoulou, T. 2008. Stratégies de pêche en Égée septentrionale au Néolithique et à l’âge du Bronze : paramètres environnementaux et culturels, in P. Béarez, S. Grouard & B. Clavel (eds), Archéologie du poisson, 30 ans d’Archéo-ichthyologie, Hommage aux travaux de Jean Desse et de Nathalie Desse-Berset, Actes des XXVIIIe rencontres d’archéologie et d’histoire d’Antibes, 18-20 octobre 2007, Editions APDCA, Juan-les-Pins, 347-358.
Τheodoropoulou, T. 2014. Dead from the sea: sea-worn shells in Aegean prehistory, in K. Szabó, C. Dupont, V. Dimitrijevic, L. G. Gastélum & N. Serrand (eds), Archaeomalacology: shells in the archaeological record, Proceedings of the 11th ICAZ International Conference, Archaeomalacology Working group, 23-28 August 2010, BAR International Series 2014, Archaeopress, Oxford, 77-90.
Θεοδωροπούλου, T. 2014. Οι αλιευτικές δραστηριότητες στην προϊστορία της Βόρειας Ελλάδας: ένα πανόραμα των αρχαιοζωολογικών δεδομένων, in E. Stefani & A. Dimoula (eds), A century of research in prehistoric Macedonia (Publications of the Museum of Thessaloniki), 453-464.
Theodoropoulou, T. 2017. Regional stories, one sea: towards reconstructing the history/ies of fishing and marine animal exploitation in the early Greek world, in A. Mazarakis-Ainian, A. Alexandridou & X. Charalambidou (eds), Regional stories towards a new perception of the early Greek world, Acts of an international symposium in honour of Professor Jan Bouzek, Volos 19-21 June 2015, University of Thessaly Press, Volos, 669-680.
Tiverios, M., E. Manakidou, D. Tsiafakis, S.-M. Valamoti, T. Theodoropoulou & E. Gatzogia. 2013. Cooking in an Iron Age Pit in Northern Greece: an interdisciplinary approach, in S. Voutsaki, & S.-M. Valamoti (wds), Diet, economy and society in the ancient Greek world. Towards a better integration of archaeology and science. Pharos Suppl. 1, Peeters, Leuven, 205-214.